Kleding van burgers en lage adel
door Araceli Thomas

Burgerkleding en accessoires

Vereniging term Nederlands Engels Frans 1. coronet/chaplet - diadeem/kroontje - coronet/chaplet - coronet/chaplet 2. sieraad - sieraad - jewel - bijoux 3. tasje/buidel - tasje/buidel - pouch - sac 4. surcotte - overjurk - surcotte/surcote -surcotte 5. cotte - jurk - cotte/cote/shift -cotte 6. schoenen - schoenen - shoes - chaussures 7. kaproen - kaproen - hood - chaperon 8. overtuniek/cotte - overtuniek/cotte - tunic/cotte - cotte 9. dolk - dolk - dagger - poignard/dague 10. riem - riem - belt - ceinture 11. mantel - mantel - cloak - manteau 12. hosen - kousen - hose/leggings - chausses 13. coif - kapertje - coif/cap - coif 14. ondertuniek - ondertuniek - undertunic - cotte 15. braies - onderbroek - breeches - braies 16. hosen bandjes - kousenband - garter - jarretiére 17. sluier - sluier - veil - voile 18. onderjurk - onderjurk - chemise/shift - chemise/cotte 19. kousen - kousen - socks/stockings - chausettes Niet afgebeeld: 20. gardecorpse - jas (?) - coat (?) - gardecorpse

Achtergrond
Om een redelijk accuraat beeld van de de door ons gekozen tijdspanne - ± 1200 tot 1300 - te kunnen verschaffen doen wij vooral onderzoek naar de middeleeuwse mode van de Noord-Europese gebieden. In Spanje, Italië en Portugal zie je heel veel overeenkomsten maar ook enkele verschillen in met name het gebruik van patronen, heraldiek en nog enkele andere details. Ook de Byzantijnse mode (het voormalige Oost-Romeinse rijk) is doorgaans niet geschikt voor onze eigen reenactment doordat daar invloeden in doorklinken die in het noorden bij het gewone volk niet of nauwelijks bekend waren. Dit heeft o.a. te maken met de grote afstanden, door verschillen in gebruiken, religies en anderssoortige levensvisies. Overigens moet er ook nog even duidelijk gemaakt worden dat in Noord-Europa de nodige verschillen te vinden waren. Engelse mode was net iets anders, waarschijnlijk omdat het op een eiland ligt en wat ik kan beoordelen over Duitsland is dat zij enigzins achter liepen en wat 'ouderwetser' waren. Puur Nederlandse bronnen uit het door ons geselecteerde tijdperk hebben we helaas nog niet gevonden dus het blijft toch afwegen op de Engelse, Franse en Duitse bronnen.

Houdt er voor jouw vechters kostuum rekening mee dat het in onze huidige tijd al niet goedkoop is om een volledige uitrusting te kopen, laat staan in de 13e eeuw. De waarde van een goede uitrusting zou relatief gezien zelfs het honderdvoudige van nu kunnen zijn. Dit klinkt overdreven maar in sommige gevallen is het echt zo. Dit heeft te maken met een totaal verschillende economie. Dure uitrustingsonderdelen zijn met name de volgende: coat of plates, maliën, zwaarden en helmen (en natuurlijk verdere uitrustingen aan je outfit).

Nu is het trouwens dan ook weer niet zo dat ridders dat dan ook altijd allemaal zelf moesten betalen. De meesten werden doorgaans ondersteund door vele leenmannen die dat werk makkelijk voor een schijntje van de echte waarde konden maken. Ook militieleden konden wel eens een gelukje hebben: een gestolen uitrusting of oude familiewapens kwamen ook vaak voor.

De daadwerkelijke mode
De zichtbare kleding had in de 13e eeuw een redelijk androgyne stijl. Dit wil zeggen dat de kledingstukken die de heren droegen nagenoeg dezelfde samenstelling en vorm hadden als die van de vrouwen. Kenmerkend was dat de algemene mode in deze eeuw redelijk strak zat om het lichaam en lang naar beneden hing. Verschillen in de kleding van beide geslachten waren soms te merken in de lengte maar verder waren ze redelijk inwisselbaar. Daarnaast is de middeleeuwse mode er een van laagjes. Stof werd zeer zuinig gebruikt wat resulteert in veel rechte lijnen met weinig verspilling. Ook de mode in de verschillende klassen verschilde niet zoveel, het grootste verschil is te zien in kleuren (vage kleuren voor arme mensen, dure felle kleuren zoals egaal zwart, rood en blauw voor de rijken), versiering en lengte van kleding. Rijken konden zich immers meer stof veroorloven dan armen. Lees meer over kleuren en stoffen in het "Stof voor je kostuum" artikel.

Herenkleding

De onderlaag van de herenkleding bestond uit een wit linnen tuniek en een ondergoedconstructie die wij aanduiden met braies. Deze braies waren een zeer wijde variant op wat we nu misschien wel de 'boxershort' zouden noemen. Deze onderbroek vormde daarbij ook de basis van de 13e eeuwse broek. Hierbij moet je je geen hedendaagse broek met broekspijpen voorstellen maar een constructie van de braies met twee 'broekspijpen' eroverheen; de hosen. Soms lijkt het in middeleeuwse films wel eens dat de heren maillots dragen maar dit is voor onze eeuw niet waar. Vanwege mij niet geheel duidelijke redenen was er op een gegeven moment besloten dat een broek (zoals de Kelten en Vikingen reeds hadden) niet handig was om bijvoorbeeld in te paardrijden. Door over de wijde braies strakke hosen aan te brengen was de bewegingsvrijheid heel groot en ontstond er een nieuw modebeeld die nog lange tijd heeft aangehouden. Grappig ook om te zien is dat er heel veel bronnen zijn waarop de braies duidelijk zichtbaar zijn. Daar waar vrouwen redelijk beperkt waren in het tonen van hun lichaam konden mannen gerust enkel en alleen maar in braies gaan staan werken.

Bovenop de ondertuniek werd een overtuniek gedragen die redelijk strak zat om het bovenlichaam en zich vanaf de middel verwijdde. Deze tunieken werden in verschillende lengtes gedragen maar meestal waren dezen ongeveer knielang of nog langer. (Niet korter! Want dat is de mode van een latere eeuw.) Soms werd er over de overtuniek nog een ander kledingstuk gedragen, de surcotte. Dit is een kledingstuk zonder mouwen die ook vaak door vrouwen werd gedragen. Tegen de kou werden vooral mantels zonder kappen gedragen maar ook gardecorps behoorden tot de 'jas' mogelijkheden. Om de schouders en het hoofd te beschermen werden er veelal kaproenen gedragen. Dit zijn een soort van capuchons die strak om het hoofd heen zitten, een puntje hebben op het achterhoofd en die een kort gesloten manteltje eronder hebben zitten. In onze en de daarop volgende eeuw zie je dat het puntje steeds langer wordt, een lange 'liripipe', ofwel een lange sliert. Naast de kaproen werden er meerdere hoofddeksels gebruikt maar degene die hier het meest van in beeld springt is de coif. Dit witte mutsje, dat ook als kapertje aangeduid wordt, is een nauwpassend kapje gemaakt van linnen met vaak twee koordjes aan weerzijden om hem vast te binden, onder de kin of bovenop het hoofd. De coif komt in veelvuldig in verschillende bronnen voor, zo vaak zelfs dat meerdere mensen het er over eens zijn dat het misschien niet gepast was om zonder dit mutsje naar buiten te gaan.

Accesoires - Heren droegen over de tuniek een lange riem die bij de gesp vaak op een speciale manier werd geknoopt zodat deze recht naar beneden zou hangen. Aan deze gesp had men meestal een buidel of tasje hangen, een mes om te eten en/of een dolk. Ook is het mogelijk om de beurs aan het braieskoord te hangen. Een open naad/snede in de tuniek zorgde ervoor dat je er bij kon, terwijl het zakje niet makkelijk open te snijden was. Net als een broekzak. Om de hosen goed omhoog te houden is het schijnbaar mogelijk dat er garters (kousenbanden) werden gedragen, dit om te voorkomen dat dezen gingen lubberen. (Overigens heb ik ze persoonlijk nog nooit op een illustratie gezien). Aan de voeten droeg men schoenen die in sommige gevallen van ongeveer dezelfde stijl waren als die van de dames. Edellieden droegen meer lage, puntige en soms open schoenen (stel je meisjesschoenen voor met een sluiting over de wreef.) Meer praktische schoenen om mee te lopen, reizen of vechten waren de enkellaarzen. In onze tijd waren er nog maar weinig hoge laarzen. Voor regen en modder bestonden er speciale 'pattens'. Deze houte schoenen kun je zien als een soort van sandalen die over de normale schoenen gedragen werden. Het SAG heeft een koopadvies opgesteld om aan te duiden welke schoenen wel in meer of mindere mate geschikt zijn en welke niet. Meer broninformatie over middeleeuwse schoenen kun je vinden op de site van 'footwear of the middleages'.

Dameskleding

Het ondergoed van de dames is wezenlijk verschillend met dat van de mannen. Zeker is dat middeleeuwse dames ten allen tijden een licht- of ongekleurde linnen onderjurk droegen. Deze waren doorgaans lang - tot over de knieën - en hadden lange mouwen. De halslijn kon zeer laaggesneden en breed op de schouders zijn. Een bh was er niet dus deze onderjurk diende strak te zitten om de borsten en hing verder vrij los. (Er zijn ook theorieën dat vrouwen in sommige gevallen hun borsten omzwachtelden waar ik wel in kan komen als ik denk aan grootgeschapen vrouwen.) Over onderbroeken zijn de bronnen zeer omstreden. Sommigen beweren dat vrouwen geen onderbroeken droegen omdat er nagenoeg geen plaatjes van zijn gevonden. Anderen beweren dat er linnen doeken gedragen werden of broekjes die verdacht veel lijken op tegenwoordige onderbroeken (natuurlijk wel van ander materiaal gemaakt).
Als sokken werden kleurige kousen gedragen die een beetje lijken op de mannenhosen. Echter zit hier ook een wezenlijk verschil in: de hosen van de mannen beslaan het hele been terwijl de vrouwelijke varianten net tot boven de knie kwamen. Ook wat betreft materiaal kon dit verschillen. Daar waar hosen van geweven linnen of wol gemaakt werden is het mogelijk dat deze kousen ook met een soort van alternatieve breimethode waren gemaakt: nalbinden. (Let op, breien was in deze periode nog niet uitgevonden!) Om te voorkomen dat de kousen afzakten werden er garters (kousenbanden) gedragen.

Over de onderjurk werd een gewone jurk gedragen, de cotte. Deze was doorgaans van wol gemaakt en was net zoals de onderjurk gesneden in een lange snit. De mouwen waren lang, strak om de arm en kwamen tot op de hand. Het bovenlijf zat doorgaans strak om het lijf. Dit werd mogelijk gemaakt door een rijgsysteem voor op de borst of achter op de rug. Er werden ook lossere gewaden gedragen. Een goed voorbeeld hiervan is de kleding te zien in de Duitse Codex Manesse. (Deze mode is overigens anders dan de Franse en de Engelse, waaruit je misschien kunt concluderen dat ze in Duitsland een beetje achterliepen.) Qua lengte kwam de onderzoom van de jurk het liefste ruim op de grond als je afgaat op de illustraties. Het is echter praktischer om deze tot op je enkels te maken dit voorkomt ook een vieze jurk).
In het typische 13e eeuwse modebeeld zag je dat er over de cotte vaak nog een 3e laag werd gedragen, de surcotte. Dit kledingstuk zonder mouwen werd overigens ook door mannen gedragen. Deze overjurk begon oorspronkelijk met beschaafde armgaten maar met de tijd werden deze steeds wijder tot over de heup. Ondanks het feit dat er in feite al 2 lagen onder de surcotte werd gedragen vond men in de 'conservatieve' kringen dat deze overduidelijke benadrukking van de vrouwelijke vormen een verschrikkelijke provocatie was. Een veelgebruikte bijnaam voor de jurkwas dan ook 'gates of hell'.

Hopelijk mag het na deze uitleg over de lagen duidelijk zijn dat vrouwen niet bepaald veel onbedekt lieten. Het was niet acceptabel om blote armen te laten zien en het liefst mocht er ook niets boven de enkels getoond worden. Op de mogelijkheid voor een redelijk blote halslijn na was eigenlijk alles min of meer bedekt. (Hierbij de kanttekening dat de Manesse vrouwen naast wijde jurken ook hooggesloten halslijnen hebben.) Ondanks dit is het weer niet zo dat vrouwen werden onderdrukt in de dertiende eeuw want dat was duidelijk niet het geval. Het gebruik van bijvoorbeeld de populaire gates of hell is hier een van de meest zichtbare voorbeelden van.

Accessoires - Op het gebied van versieringen springt de hoofdbedekking als eerste in beeld. In dertiende eeuwse illustraties zie je met regelmaat dames met bedekte haren. Het al dan niet verplicht zijn van hoofdbedekking wordt veel bediscussieerd. Het lijkt erop dat minstens 1/3e deel of mogelijk zelfs 1/2e deel van de illustraties dames zonder hoofdbedekking tonen. Dit terzijde zijn er qua hoofdbedekking vooral witte sluiers te zien, die soms zijn aangevuld met witte wimpels die onder de kin en de sluiter werden gedragen. Een ander veelgezien hoofddeksel is de 'fillet' met 'barbette'. Dit is een soort van - vaak gekarteld - pilhoedje dat open is aan de bovenkant. Deze wordt vastgemaakt door de barbette ofwel een stukje stof om de kin. Ook dit hoofddeksel was doorgaans wit. Soms wordt deze op of onder de sluier gedragen. Vrouwen met een kaproen zijn in 13e eeuwse illustraties weinig te vinden, maar het komt sporadisch wel voor. Meestal is dit wel een open variant. (In de veertiende en vijftiende eeuw zie je erg veel vrouwen met kaproenen. Deze hoofdbedekkingen zijn dan wel vaak helemaal open aan de voorkant.) Vrouwen die met los haar worden afgebeeld worden vaak afgebeeld met sierlijke metalen coronets of chaplets. Dit zou met adel te maken kunnen hebben. Naast de chaplets zijn er ook veel bloemenkransen te zien. (Overigens zijn deze coronets/chaplets en bloemenkransen niet alleen aan vrouwen voorbehouden.) Er wordt soms gesteld dat alleen maagden hun haar los mochten dragen. Dit zou zeker gelden voor losse dubbele vlechten, die overigens weinig te zien zijn in de illustraties. Een veel gedragen haarstijl is echter wel de dubbele vlechten die naast het oor opgerold en opgestoken zijn (denk aan prinses Leia uit Star Wars). Een andere veel geziene haarstijl is een constructie van opgestoken haar in een netje (met vaak nog weer een coronet er overheen). Eigenlijk kun je al met al concluderen dat de hoofdmode toch nog redelijk tam was in verhouding met de extravagante hoofbedekkingen van latere eeuwen.

Andere belangrijke accessoires zijn net zoals bij mannen lange riemen waar voorwerpen aan gehangen konden worden. Een buidel of tasje is vaak gezien en het was niet ongewoon om allerlei curiosa mee te nemen en soms zelfs zichtbaar aan de riem te hangen. Deze riem hing over de cotte heen maar, als die gedragen werd, onder de surcotte. Dit was een logische ontwikkeling die te maken had met o.a. beurzensnijders. De dames hadden overigens een handige manier van omzeilen gevonden en toonden nog steeds trots hun kostbaarheden. Als zo'n riem onder een gates of hell hangt dan was de riem nog steeds zichtbaar via de zijkant. En als dat niet zo was dan hielden de dames van stand gewoonweg een slip van de jurk over hun arm heen en paradeerden dan trots rond met met de overjurk opgetild. Op deze manier kon de dame ervoor zorgen dat je een glimps kon opvangen van haar hangende buidel of tasje.

Illustraties:
- Maciejowski bijbel - mannen en vrouwen aan tafel en gewapende mannen buiten
- Maciejowski bijbel - Flirtende vrouwen met ridders en mannen
- Maciejowski bijbel - Zelfs een koning draagt braies
- Maciejowski bijbel - muzikale dames
- Manesse codex - mannen in ziekenboeg
- Manesse codex - strijdende mannen, aanmoedigende dames
- Manesse codex - hofhoudende koning + koningin + raadsheren
- Manesse codex - vrouw + koopman met accesoires
- Maciejowski bijbel - twee "kleedstijlen" van een ridder