Gereedschappen in de Middeleeuwen

door Saskia Roselaar

Wat heb je nodig?

• Smid: Hamers, tangen, vijlen, blaasbalgen • Metselaar: Hamers, beitels, troffels, hoekmaten, dissels, katrollen • Timmerman: Hamers, bijlen, zagen, handboren, vijlen, raspen, beitels, schaven • Slager: Bijlen, messen • Landbouw: Ploegen, eggen, harken, spades, sikkels • Vrouwenambachten: Spintol, twijn, weefkaarten

Inhoud: Smid • Metselaar • Timmerman • Slager • Landbouw • Vrouwenambachten • Illustraties • Bronnen

In de Middeleeuwen bestonden een enorm aantal verschillende soorten gereedschap. Het uitbeelden van ambachten wordt binnen Noorderwind steeds belangrijker, dus is het nodig dat we ons verdiepen in het uiterlijk van zulke gereedschappen. Dit artikel geeft een kort overzicht van verschillende soorten gereedschap die in de Middeleeuwen werden gebruikt. Zoals je zult zien, zijn veel voorwerpen de afgelopen eeuwen nauwelijks van uiterlijk veranderd. Gereedschappen waren al behoorlijk verfijnd en konden voor zeer nauwkeurige klusjes worden gebruikt, zoals we al gezien hebben in het stuk over scharen. Verschillende ambachten vereisten verschillende gereedschappen, dus we zullen een aantal beroepen onder de loep nemen.

Achtereenvolgens zullen we de volgende beroepen en bijbehorende gereedschappen bekijken:

• Smid - Hamers, tangen, vijlen, blaasbalgen
• Metselaar - Hamers, beitels, troffels, hoekmaten, dissels, katrollen • Timmerman - Hamers, bijlen, zagen, handboren, vijlen, raspen, beitels, schaven • Slager - Bijlen, messen
• Landbouw - Ploegen, eggen, harken, spades, sikkels
• Vrouwenambachten - spintol, twijn, weefkaarten

De Smid

Een zeer belangrijk beroep was dat van smid. Er bestaat een verrassend groot aantal afbeeldingen van middeleeuwse smidsen, zodat we een duidelijk beeld krijgen van de voorwerpen die werden gebruikt. Meestal ziet smidsen er vrij simpel uit: een aambeeld, een hamer en een tang. Zulke smidsen waren makkelijk te verplaatsen, zodat voor een leger op veldtocht snel wapens konden worden gesmeed.
Op deze afbeelding, afkomstig uit de Aeneis door Hendrik van Veldeke (late twaalfde eeuw), zien we een hamer en een tang waarmee de smid de helm waar hij aan werkt vast houdt.

_{Smidse uit de Aeneis vn Hendrik van Veldeke, laat twaalfde eeuw}

In de Holkham Bijbel uit Engeland, c. 1327, zien we wederom een smid in een zeer eenvoudige smidse, met een hamer, een tang; achter hem zien we twee blaasbalgen. Volgens sommigen is de afgebeelde smid een vrouw, gezien het hoofddeksel, en zou dit dan de enige bestaande afbeelding van een vrouwelijke smid zijn.

_{Smidse uit de Holkham Bible, circa 1327}

Een mooie smidstang is gevonden in Novgorod (Rusland); deze dateert uit de vijftiende eeuw, maar zoals je ziet is de vorm niet veel veranderd ten opzichte van eerdere perioden. De vondst uit Novgorod bevat ook enkele kleinere gereedschappen voor metaalbewerking; hier zien we een hamer (twaalfde eeuw), een tang om metaal af te knippen (veertiende eeuw), en een paar vijlen (tiende tot veertiende eeuw).

_{De tang gevonden in Novgorod, vijftiende eeuw.}

_{Enkele andere smidsgereedschappen uit Novgorod, tiende tot veertiende eeuw.}

De Metselaar

In de Maciejowski Bijbel staan enkele gedetailleerde afbeeldingen van bouwactiviteiten, iets dat verder niet vaak afgebeeld wordt. Hoewel de schaal van de tekeningen natuurlijk niet klopt, geven ze wel een goed beeld van de gebruikte gereedschappen. In de rechterbovenhoek van de linker afbeelding zien we een man met een troffel, terwijl rechtsonder een hamer, een beitel en een rechte-hoekmaat te zien zijn. Bij het bewerken van steen werd onder andere de dissel (Engels: adze) gebruikt, die je hier op de rechterafbeelding ziet.

_{Bouwwerkzaamheden in de Maciejowski Bijbel.}

_{Dissels in de Maciejowski Bijbel.}

Voor het ophijsen van zware materialen kwam een katrol handig van pas, zoals hier te zien. Een draagbaar kon ook handig van pas komen om stenen te verplaatsen. Ook zien we nog verscheidene hamers, beitels, en een rechte hoek-maat.

_{Verscheidene metselaarsgereedschappen in de Maciejowski Bijbel.}

_{Ook ontrouwe minnaars konden met een katrol worden opgehesen, zoals hier in de Codex Manesse.}

De Timmerman

Ook een timmerman in actie zien we in de Maciejowski Bijbel (in dit geval Noach die de Ark bouwt). Hij gebruikt verschillende soorten bijlen voor het hakken van hout. Voor meer over bijlen, zie het aparte artikel hierover. Een erg mooie handboor ligt onderaan.

_{Timmerman aan het werk in de Maciejowski Bijbel.}

Er waren ook andere soorten boren in omloop, waarvan we hier een moderne reconstructie zien:

_{Reconstrucie van een Middeleuwse handboor.}

Een slangeboor (ook avegaar genoemd, in het Engels auger) werd met de hand in het hout gedraaid. Een zeer belangrijke vondst is de Mastermyr gereedschapskist, gevonden op een eiland in de Oostzee vlakbij Zweden en daterend uit de Vikingperiode. Deze bevat enkele mooie slangeboren:

_{Slangenboor uit de Mastermyrkist.}

De Mastermyr-kist bevatte ook een vijl (boven), een rasp (midden) en een beitel (onder).

_{Vijlen uit de Mastermyrkist.}

_{Raspen uit de Mastermyrkist.}

_{Beitels uit de Mastermyrkist.}

Ook zijn hier een paar mooie zagen aangetroffen:

Men was ook bekend met houtdraaien, door middel van een draaibank (Engels: lathe). In het Libro de los Juegos van Koning Afonso X uit 1283 zien we twee afbeeldingen van mensen die speelstukken maken door houtdraaien.

De vondst uit Novgorod bevat ook enkele mooie gereedschappen voor het bewerken van hout, zoals zagen, beitels (Engels: chisels), slangeboren en schaven (Engels: plane), variërend in datum van de elfde tot de veertiende eeuw.

De Slager

Een gebruiker van gevaarlijk uitziende messen was de slager. In de Maciejowski Bijbel zien we een formidabele 'cleaver', waarmee de slager soldaten voorziet van schapenvlees.

Hoe een dier werd geslacht - met een bijl- en het karkas werd uitgehangen, zien we op deze afbeelding uit c. 1250.

Ook koks gebruikten allerlei vervaarlijke messen, net als de tafelgasten overigens (Luttrell Psalter, c. 1350):

De vondst uit Novgorod bevat ook enkele mooie messen, die gebruikt werden om mee te eten. Deze zijn wel iets eerder dan onze tijd, vooral wat betreft de decoraties; bij latere messen verandert het lemmet niet al te veel, maar de handvaten zien er wel anders uit.

In Novgorod zijn ook enkele messen uit latere eeuwen gevonden. Omdat alleen het lemmet bewaard is gebleven kan je goed zien hoe het lemmet aan het handvat bevestigd werd. Er bestonden zelfs opvouwbare messen! Deze staan op de rechter afbeelding. Helaas is deze vondst niet gedateerd.

De Landbouw

Boeren maakten natuurlijk ook gebruik van een enorme verscheidenheid aan gereedschappen (een deel hiervan zullen we weer tegenkomen in het artikel over boerenwapens). Een belangrijk hulpmiddel was de ploeg. In het Luttrell Psalter, c. 1350, zien we een zogenaamde 'mouldboard' ploeg (keerploeg). Deze maakte niet alleen groeven in de bodem, maar woelde de bodem ook los; daardoor worden de voedingsstoffen die dieper in de grond zitten omhoog gehaald, zodat de planten meer voeding tot hun beschikking hebben. Zulke ploegen zijn vanaf de zesde eeuw in Engeland gevonden en werden gedurende de hele Middeleeuwen gebruikt.

Een trekdier kon ook andere werktuigen voorttrekken: zo zien we hier een eg (Engels: harrow). Met een eg worden kleine geultjes in de grond gemaakt om het zaaigoed in te leggen.

Natuurlijk werden ook allerlei simpele handwerktuigen gebruikt, zoals harken (Engels: rakes) en spades, met een houten steel en een versterkte stalen rand om te scheppen:

Op deze afbeelding, die de maand juni toont in de Hunterian Psalter, c. 1170, zien we boeren oogsten met een soort sikkels op lange stokken. Met hun andere hand houden ze stokken met twee punten vast om het gewas onder controle te houden. Op de rechter afbeelding, ook uit de Hunterian Psalter, zien we Adam werken in het zweet zijns aanschijns. Hij doet dat met een stevig uitziende spade, gemaakt van hout met een metalen rand.

Vrouwenambachten

Dezelfde scene als hierboven in de Hunterian Psalter staat afgebeeld in de Maciejowski Bijbel. In beide versies zien we ook een typisch vrouwelijk werktuig, de spintol (Engels: spindle) en spinrok (Engels: distaff). Op de spinrok wordt de ongesponnen wol vastgehouden, terwijl door het draaien van de spintol de draad wordt gevormd.

Een andere bewerking van wol was het twijnen, waarbij van meerdere draden een dikkere draad of touw werd gemaakt. Op de onderstaande afbeelding uit de Codex Manesse zien we een vrouw aan het kaartweven; een techniek waarbij verschillende draden wol door kleine gaatjes in houten kaarten worden geleid. Door de kaartjes met een bepaalde regelmaat te draaien wordt een band met een patroon geweven.