Scharen
door Saskia Roselaar en Suzanne Spruijt

Vaak wordt gedacht dat instrumenten in de Middeleeuwen veel primitiever waren dan in onze tijd, en dat het daarom moeilijker was om gedetailleerd werk te doen. Dit wordt ook beweerd van de schaar maar is echter niet waar: in de Middeleeuwen bestonden diverse soorten scharen, elk met een eigen doel; ook zeer gecompliceerde en precieze werkjes konden met de Middeleeuwse schaar worden uitgevoerd.

_{Een klipper uit de tweede eeuw
n. C. uit Trabzon in Turkije}

Het woord schaar (scissors in het Engels) is afgeleid van het Franse ciseaux (twaalfde eeuw) en cisoires (dertiende eeuw). De schaar werd waarschijnlijk uitgevonden in de Egyptische periode, rond 1500 v.C., en er zijn vele archeologische vondsten van Romeinse scharen. Een belangrijk verschil met moderne scharen is echter dat oorsponkelijk de twee snijmessen van boven aan elkaar verbonden waren (dit type schaar wordt 'klipper' genoemd, of shears in het Engels); scharen waarbij de twee messen door een scharnier met elkaar verbonden zijn werden in de Romeinse periode uitgevonden.

_{Een schaar uit de Vikingtijd, gevonden in
Uppland, Zweden.}

Waar in de Romeinse periode scharen van brons waren gemaakt, werd dit later vervangen door ijzer, een materiaal dat erg vergankelijk is. Daarom zijn er helaas weinig archeologische vondsten uit de periode tot de zestiende eeuw. De vondsten die we hebben tonen echter dat juist vanaf de dertiende eeuw het modern type schaar steeds meer gebruikelijk werd, hoewel tot in de zestiende eeuw klippers veelgebruikte voorwerpen bleven.
Vanaf de dertiende eeuw werden kleermakersscharen van ijzer gemaakt, met een verstaalde buitenkant. Natuurlijk werden scharen uiteindelijk toch vaak bot, maar omdat ze vrij duur waren, bleven mensen ze lang gebruiken. Omdat het belangrijkste eigenschap van een schaar is dat hij scherp is - een botte schaar doet nu eenmaal niet waar hij voor bedoeld is - slepen mensen zelf hun scharen met een slijpsteen weer scherp; in de late Middeleeuwen ontstonden er ook speciale gildes van scharenslijpers.


Het uiterlijk van de schaar

De combinatie van vondsten, manuscripafbeeldingen en glas-in-lood-ramen toont ons een grote verscheidenheid aan scharen die in de Middeleeuwen gebruikt werden. Klik op de afbeeldingen voor een grotere afbeelding.

Vondsten - Scharen en klippers zijn gevonden in o.a. Frankrijk (in Rougier werden 33 scharen van het scharnierende type gevonden, die gedateerd zijn tussen de vroege dertiende en late veertiende eeuw), Engeland, Zweden en het Middellandse zee gebied. De dateringen zijn tussen de elfde en de vijftiende eeuw.

Anglo-Scandinavische Klippers, Yorkshire, Engeland, datering tussen de 8e en de 12e eeuw.

Klippers, Londen, Engeland, exacte datering onbekend.

Schaar in een museum in Dresden, Duitsland, datering tussen 1000 en 1250

Schaar uit Avebury, Engeland, 14e eeuwse vondst.

Een 14e eeuwse schaar uit het Oostelijke Middellandse Zee-gebied

Schaar gevonden in Östergötland, Zweden, exacte datering onbekend.

Halve schaar gevonden in Östergötland, Zweden, exacte datering onbekend.

Stukje schaar gevonden in Öland, Zweden, exacte datering onbekend.

Stukje schaar gevonden op de Isle of Wight, Engeland, c. 1350/1450

Manuscripten - Een aantal afbeeldingen in laat middeleeuwse manuscripten toont ons dat de scharnierende scharen veelgebruikte voorwerpen waren door natuurlijk manufacturiers en kleermakers. Schaapherders gebruiken met name de klippers. Van andere ambachten is ons niet helemaal duidelijk wie exact welke vorm schaar gebruikte.

Franciscus van Assissi in de Taymouth Hours, een 14e eeuws handschrift

Lappenventers in het Schachzabelbuch van Konrad von Ammenhausen, 1467.

Een kleermaakster in de Mulieris Claribus, een 16e eeuws handschrift.

Glas-in-lood-ramen - Er bestonden ook gildes van kleermakers, die scharen als symbool gebruikten en ook op schilden is het niet ongehoord om een schaar af te beelden. In de kathedraal van Freiburg in Duitsland is een raam te zien dat gedoneerd werd door het Kleermakersgilde. Om hun gift te identificeren werd een grote schaar in het raam afgebeeld.Ook op een ander Duits glas in loodraam is een duidelijke schaar afgebeeld dat duidelijk het schild van een bepaald persoon toont.

Detail van een glas in lood raam in de Kathedraal van Freiburg, Duitsland. Datering c. 1320-1330.

Detail van een Duitse glas in lood raam. Datering mid. 1400

Kledingstukken

Een andere belangrijke bron voor Middeleeuwse scharen zijn kledingstukken die bewaard zijn gebleven. Veel van de vroegere middeleeuwse kledingstukken zijn simpel te maken, maar dat komt vooral omdat men zuinig met stof wilde omgaan, niet vanwege slechte scharen. Er bestaan wel degelijk zeer fijne, gedetailleerde kledingstukken.
Neem bijvoorbeeld de schrijndoek van St. Wenceslas die voorzien is van kleine uitgeknipte cirkels die alleen maar met een goede schaar gemaakt kunnen zijn. Ook de pellote van de Spaanse Fernando de la Cerda bestaat uit kleine uitgeknipte schildvormpjes die op delicate zijden stof werden geappliceerd (zie detail).

De St Wenceslas schrijndoek, 11e eeuw, St. Vitus kathedraal, Praag.

De pellote van de Spaanse Fernando de la Cerda, 1252-1275. (Zie ook het detail)

Kortom, de opvatting dat de schaar in onze eeuw alleen maar bestond in de vorm van een klipper is een onjuiste. En nu op zoek naar mooie ijzeren scharen!

Bronnen:
- Kirkup, J., 'The history and evolution of surgical instruments IX: Scissors and related pivot-controlled cutting instruments,' Annals of the Royal College of Surgeons 1998; 80: 422-432
- Karen Larsdatter's "Medieval Material Culture Blog"
- Historiska Museet Zweden
- Caitlin's Crossroad
- Findings at the Barber Stone
- The Portable Antiquities Scheme
- Bildindex.de
- silverdragon.org - the Cloisters armorial