Speer
door Araceli Thomas, Gregal Vissers en Mark Verschoor

Wat heb je nodig?

• Staf: Een essen, beuken of eiken stok of lat van ± 2m en een diameter van rond de 28-33 mm afhankelijk van je speerpunt. • Speerpunt: Ruitvormig of bladvormig zonder scherpe punt. (Zonder bol op de punt, de zogenaamde reenactmentveilige speerpunten zijn bij ons niet nodig.) • Extra: 1 á 2 (handgesmede) nagels en optioneel rawhide. • Afwerking: Het hout behandel je met lijnolie of bijenwas en de speerpunt met balistol of WD-40. (Balistol kan overigens ook gebruikt worden om het hout bij te houden.) Zie voor het zelf maken van een speer de omschrijving in onderstaande post.

"The oldest form of staff weapon, intended primarily for thrusting. The
war spear usually had a long, leaf-shaped or long, thin, triangular head."
_{-- David Edge and John Miles Paddock, Arms and Armour of the Medieval Knight.}

De speer is een veelzijdig paal-/schachtwapen dat sinds mensenheugenis¹ zowel voor de jacht als voor oorlogsvoering gebruikt werd. Het behoorde, niet alleen in de dertiende eeuw maar gedurende de hele middeleeuwse periode (en ook nog lang daarvoor en daarna), tot de belangrijkste en meest gebruikte wapens van de voetsoldaten en soms door de cavalerie.

Het wapen bestaat uit een schacht, meestal van hout, met een scherpe punt. Deze punt kan een aangescherpt deel van de schacht zijn of uit een ander materiaal bestaan. In de dertiende eeuw werd de punt doorgaans gesmeed uit ijzer of staal.

_{13e/14e eeuws gedateerde
speerpunt gevonden bij
het Schotse Castle Sween.}

Speerpunt

Waar in manuscripten de voetsoldaten en de inzet van de speer wel genoemd worden, worden de specifieke vormen van hun wapens niet woordelijk beschreven. Voor het bepalen van de vorm van een speerpunt is daarom gebruik gemaakt van afbeeldingen uit diverse manuscripten.

Op de meeste afbeeldingen worden speren gebruikt met een diamant- of ruitvormige punt. Een veelgebruikte naam voor deze vorm is lozenge. Een andere variant is de bladvorm. Deze type speerpunten worden in onze eeuw afgebeeld bij zowel ridders als voetvolk, echter met verschillende manieren van gebruik. Waar de speer bij de ridders een aanvalswapen te paard was, en daardoor een wat andere vorm of lengte had, werd hij door het voetvolk gebruikt om (voornamelijk) cavalerieaanvallen op te vangen.

_{"Lozenge" en bladvormige speerpunten in de Maciejowski Bijbel}

Ook zijn er soms afbeeldingen te vinden van speerpunten "met vleugels". Deze werden in onze eeuw vooral buiten het slagveld gebruikt bij de zwijnenjacht. De vleugels zorgden ervoor dat een aanstormend zwijn niet verder in de speer kon rennen en alsnog bij de jager kon komen met alle pijnlijke gevolgen van dien. Buiten onze eeuw zie je de gevleugelde speerpunt ook vaak op het slagveld opduiken en dan weer verdwijnen. De toevoeging van vleugels lijkt in deze kwestie vooral aan mode onderhevig te zijn. Op het slagveld konden deze vleugels wellicht bij paarden op eenzelfde wijze gebruikt worden als in de zwijnenjacht en om wapens van de tegenstander op te vangen als een soort pareerstang.

_{Speerpunten met vleugels uit de Manesse Codex}

De schacht

Voor de schacht zijn geen precieze maten gevonden. Op alle afbeeldingen zijn ze meer dan manshoog, wat neer zou komen op ergens tussen de 1.70 en de 2 meter. De dikte en het materiaal zijn niet gevonden, maar ze moeten de impact van een paard op volle snelheid kunnen weerstaan. Zie de post hieronder ("Zelf een speer maken") voor onze interpretatie van hoe een schacht eruit moet zien. Volgens de opgravingen worden punt en schacht aan elkaar bevestigd met één nagel die via een gaatje onder in de punt in de schacht geslagen wordt.

Speervechten

Over hoe een speer in de 13e eeuw in de strijd of tijdens de jacht gehanteerd werd is niet veel bekend, maar zeker is wel dat je niet veel training nodig had om toch effectief met dit wapen om te kunnen gaan in de strijd. Bovendien is een speer een goedkoop wapen om te produceren waardoor het dan ook een ideaal wapen was voor voetvolk. En als lans of werpspeer is het één van de primaire wapens van een ridder.

Uit verwijzingen naar en beschrijvingen van veldslagen weten we in elk geval zeker dat het wapen op het slagveld met name in de voorste linies door het voetvolk gebruikt werd om de cavalerie op te vangen. In dit geval werd de speer schuin naar voren gehouden, met de achterkant in de grond gestoken, om zodoende paarden tegen te kunnen houden. Een heel bekend en wellicht beroemd voorbeeld hiervan is de slag om Courtrai in 1302, ook bekend als de Slag van de Gulden Sporen, waarbij een leger van Vlaamse voetsoldaten en milities de Franse ridders volledig in de pan hakte. Hier werden speren of pieken gebruikt om de cavalerie-charges te stuiten, waarna soldaten met "godendaks" (goedendags) het werk afmaakten. Deze goedendags worden beschreven en afgebeeld als groot uitgevallen knuppels met een stalen ring en een stalen punt aan de bovenkant.

_{Detail van de Kist van Courtrai met de Vlaamse opstelling van speren en godendaks.}

Tijdens de Slag van Sterling in 1298 zouden de troepen van William Wallace met lange speren eenzelfde tactiek hebben gebruikt tegen de Engelse cavalerie. Geschat wordt dat deze speren 3,5 à 4,5 meter lang waren.

De cavalerie (maar ook het voetvolk in kleinere strijdperken) kon het wapen inzetten als lans en/of werpspeer. Bij het werpen van de speer wordt deze vastgehouden met de speerpunt naar voren en de handpalm naar het gezicht gericht. Van de Vikingen is bijvoorbeeld bekend dat ze naast een zwaard, een schild en mogelijk een aantal bijlen, ook nog eens twee of meer werpsperen meenamen in de strijd. Deze speren werden in de schildhand vastgehouden, en de rest van de wapens werden aan de riem gehangen. Als eerste zullen ze vaak de speren hebben geworpen, en vervolgens eventueel een bijl (als ze er twee hadden). Daarna werd de tweede bijl in close combat gebruikt om mee te hakken, om vervolgens vaak te eindigen met het zwaard.

Een andere manier om de speer te gebruiken in de strijd is om deze in een tweehandige grip te houden, waardoor je de speer op een vergelijkbare manier kunt gebruiken als een staf of een ander paalwapen. De speer geeft hierbij een groot bereik, en dit geeft je de mogelijkheid een tegenstander met een korter wapen op afstand te houden, zodat hij je niets kan doen. De lengte van de staf zorgt er verder voor dat je erg zware klappen kunt uitdelen. Een derde manier is om het wapenals een eenhandig steekwapen te hanteren, bijvoorbeeld gedurende een duel of in de linie. Wanneer je je schild voor je houdt, kun je gemakkelijk met de speer langs of over je schild steken, en zo kun je de tegenstander op afstand houden en proberen een opening te creëren.

Zoals al eerder gezegd zijn beschrijvingen van speertechnieken, in tegenstelling tot beschrijvingen van technieken voor het vechten met een zwaard of dolk, in Middeleeuwse manuscripten erg schaars. Het meest bekende is waarschijnlijk de beschrijving door de Italiaanse wapenmeester Fiore dei Liberi in zijn Flos Duellatorum. Fiore dei Liberi schreef zijn Flos Duellatorum ofwel De bloem van de strijd rond 1410. In dit manuscript zette hij duidelijke afbeeldingen neer met redelijk duidelijke beschrijvingen in dichtvorm; zie bijvoorbeeld de website van de Aemma voor een online omschrijving. Andere vroege manuscripten waar speertechnieken in behandeld worden zijn het Von Danzig manuscript (1452) en dat van Sigmund Ringeck (eerste helft 15e eeuw). Beide manuscripten bevatten de lessen van Liechtenauer over het duel met de speer gehuld in harnas. Deze vorm van uitrusting heeft echter een sterke invloed op de keuze van de aan te vallen lichaamsdelen en staat daardoor verder af van vechten in een dertiende eeuwse uitrusting. Verder zijn er speertechnieken beschreven in de Codex Gladiatoria (halverwege 15e eeuw) en ook heel kort in de Codex Wallerstein (ca. 1470). Ook in deze manuscripten gaat het echter over het gevecht tussen twee ridders in vol harnas.

Links:
- Fiore dei Liberi's "Flos Duellatorum"
- Fiore "Staf and spear"
- Fiore dei Liberi's "Fior di Battaglia"
- Images from the Codex Wallerstein
- Transkription Sigmund Ringeck (Duits)
- Transkription Peter von Danzig (Duits)

_________________________________________________________

¹Bij Schöningen in Duitsland (nabij Hannover) zijn enkele werpsperen opgegraven met een gedateerde ouderdom van 380.000-400.000 jaar. Deze schachten waren geheel uit het kernhout van een boom vervaardigd, en waren gebalanceerd voor het werpen. Daarmee zijn het de oudste bekende compleet gevonden (jacht)wapens van de mens. Bovendien dateren deze houten schachten ver voor de eerstgevonden vuurstenen speerpunten.

Bronnen:
- http://nl.wikipedia.org/wiki/Speer
- http://www.middle-ages.org.uk/spears.htm
- Documentaire "Weapons that made Britain" - Channel 4
- "The Art of Warfare in Western Europe during the Middle Ages from the Eighth Century to 1340" - J.F. Verbruggen.

Zelf een speer maken
door Marc Dekker

Materiaal	Gereedschap
Speerpunt 1 á 2 nagels Stok/balk van +/- 2 m. Vaseline Lijnolie of Bijenwas Optioneel: Rawhide	Hamer Boor Schuurpapier Zaag Vijl/Rasp Schaaf

Er zijn een paar spullen die je nodig hebt als je een speer wilt maken. Het meeste ligt voor de hand maar er zijn een paar dingen waar je op moet letten.
Speerpunt - Deze zijn via verscheidene wapensmeden makkelijk te verkrijgen, bijvoorbeeld op een middeleeuwse of fantasy beurs, of via het internet.
Nagels - Nagels met een handgesmede kop zijn het mooiste.
Hout - De beste houtsoort voor vechtmateriaal (speren, staven, wasters) is essenhout. Goede alternatieven zijn eiken- of beukenhout. Eventueel kun je ook grenen gebruiken maar dit hout is aanzienlijk minder geschikt, en zal eerder aan vervanging toe zijn. Gebruik een stok met een lengte van ongeveer 2 meter hebben en een diameter van rond de 28-33 mm of wat het beste past in je speerpunt. (Om wat foutjes te kunnen maken is het wellicht handig om een wat langere stok te kopen. )
Als basis kun je kiezen voor een ronde stok maar het is het mooiste om zelf een achthoekige of ronde stok te maken van een vierkante lat. Hoe je dat doet wordt verderop uitgelegd. Als je voor grenen kiest kun je een ronde stok met de juiste afmetingen uit de profielenbak van een bouwmarkt halen. Eiken- en beukenstokken kun je nog weleens bij de gordijnroedes vinden.

Let op: Als je een lat of stok koopt let er dan wel op dat je stuk het liefst uit één stuk bestaat. Elke verbindingstuk in het hout verzwakt in principe de stok/balk.

Basisconstructie

1. Stok prepareren
1a. Als je beschikking hebt over een kant en klare stok ga dan door naar stap 2, wil je een balk hoekig maken of zelf afronden kijk dan bij 1b. en 1c.
1b. 8-hoekig maken - Leg de balk op een vlakke ondergrond en gebruik een potlood en lineal om op elke zijkant twee lijnen over de lengte te zetten een centimeter van de rand. De afstand tussen de lijnen zou nu 13 mm moeten zijn. Deze lijnen gaan we gebruiken om de hoeken netjes te kunnen afschaven. Zet de balk nu vast in een werkbalk op zo'n manier dat een hoek naar boven wijst. Gebruik vervolgens de schaaf om de hoek af te schaven tot aan de getrokken lijnen. Herhaal dit voor alle hoeken. Dit zorgt ervoor dat de stok gelijkmatig achthoekig is.
1c. 16-hoekig tot rond - Als je meer hoeken dan 8 in de stok wil hebben kun je de hoeken die je krijgt weer verder afschaven. De lijnen die je dan eventueel wilt trekken moeten in dezelfde verhouding. Dit kan je herhalen tot je een ronde stok hebt.

2. Afpunten
Kies nu een kant van de stok en trek een lijn op 5 cm van het eind rond de stok. Dit 5 cm lange stuk gaan we gebruiken om de speerpunt op te zetten. Gebruik een rasp om het eind van de stok spitser te maken het hoeft niet direct een punt te zijn. Zodra deze spits genoeg lijkt om de punt er een stukje op te plaatsen is het voor deze stap goed. Smeer vervolgens de binnenkant van de punt met vet in (vaseline of vergelijkbaar). Plaats de punt op de stok en druk hem goed aan. Onthou hoe je de punt op de stok zet zodat je het iedere keer op dezelfde manier kan doen. Haal de punt er weer af. Rasp nu hout weg op alle plekken op de stok die met vet bedekt zijn. Herhaal deze stappen todat bijna de hele lengte van de punt bedekt is met vet. Nu past de speerpunt goed op de stok. Maak hierna de punt en de binnenkant van de speerpunt schoon.

3. Lengte afmeten en schuren
Als volgende kun je de speer op lengte maken. Zet de speerpunt op de stok en zet de stok rechtop. Pak de speer nu zo hoog mogelijk vast met één hand met de wijsvinger omhoog tegen de speer. Meet nu de afstand tussen de top van je wijsvinger en de top van de speer. Zaag nu deze afstand van de onderkant van de speer.

4. Schuren en oliën
Gebruik nu schuurpapier om de volledige speer van splinters te ontdoen. Werk de stok daarna af door het in te smeren met bijenwas of lijnolie. Volg de instructies op de verpakking voor het beste resultaat. Deze stap zorgt er voor dat het hout beter beschermd is tegen vocht en scheuren. Pluspunt is dat het hout er ook gelijk mooier uit zal zien.

5. Punt bevestigen
De punt hoeft nu enkel nog maar bevestigd te worden. Dit kan met één of twee nagels. Als de punt strak genoeg op de speer gezet wordt is de nagel in feite maar een zekering en heb je genoeg aan ééntje maar wil je echt zeker zijn zet de kop dan vast met twee nagels. Daarvoor moeten er twee gaten geboord worden in de basis van de punt. Doe dat het liefst onder een hoek van 150 graden van elkaar om splijten van het hout straks te voorkomen. Zet de speerpunt weer op de stok. Zet de punt nog steviger vast door de speer bij de punt vast te houden en de stok een paar keer hard op de vloer te hammeren. Maak met een houtboor nog twee gaatjes (met een kleinere diameter dan de punt van de nagel) en sla vervolgens de nagels door de gaten.

Gefeliciteerd je speer is nu af!

NB. Als je intensief gebruik maakt van de speer controleer dan regelmatig of het hout niet te erg verzwak is. Je zal niet de eerste zijn wiens speerpunt ineens afbreekt tijdens een gevecht en dit kun je beter voorkomen. Je kunt ervoor kiezen om het voorste stuk hout van de speer beter te beschermen. Dit kan je doen door een stuk rawhide over dat deel van de speer te spannen. Dit doe je nadat je de gaten in de speerpunt hebt geboord maar voordat je de nagels er in zet. Het is simple om aan rawhide te komen. Het is het spul waar de nepbotten voor honden van gemaakt zijn. Koop zo'n bot en leg het in warm water tot het week is. Span de hide rond de stok tot het over de geboorde gaten in de punt zit. Sla de nagels door de hide en de gaten in de stok. Als je ook een nagel onderaan de hide gebruikt moet het goed vast zitten.

Geschreven namens de S.A.G. in opdracht van de Orde der Noorderwind
Eerste versie november 2008