Middeleeuws gebrandschilderd glas
door Donald de Groot

Wanneer we door oude (en nieuwe) kerken en kathedralen lopen, zijn we vaak overweldigd door de ruimte van het gebouw, het licht dat binnenstroomt en de pracht van de gebrandschilderde ramen. We zien voorstellingen uit de bijbel en andere taferelen van adellijke en kerkelijke personen. Het maken van gekleurd glas was al voor de gotiek bekend. De Romeinen gebruikten het voor het maken van juwelen, mozaïeken en ramen met patronen van gekleurd glas. De vroegst bekende gekleurde ramen dateren uit de vierde eeuw. Het hoogtepunt van gebrandschilderd glas kwam met de bouw van de gotische kerken en kathedralen, vanaf het midden van de twaalfde eeuw.

_________________________________________________________________________________

Glas maken: de Musivische glasschilderkunst
In de twaalfde eeuw schreef de Duitse monnik, kunstenaar en metaalwerker Theophilus (waarschijnlijk een schuilnaam van Roger von Helmarshausen) een boek over het maken van gekleurd glas: De Diversis Artibus ("Van verschillende kunsten"). Hij deed dit door goed te kijken naar hoe glasmakers te werk gingen. De door hem beschreven methode is tot op heden nagenoeg onveranderd gebleven. Tegenwoordig zijn de technische hulpmiddelen wel sterk verbeterd. Glas werd destijds door de glasmaker aan een snel ronddraaiende blaaspijp tot ronde plakken geslingerd. Hieruit werden dan de vlakke stukken gesneden. Glas was daardoor oneffen van oppervlak. De kleuren werden gemaakt door bepaalde metaaloxiden, goud of zilver aan het glas toe te voegen. Gekleurd glas maken was toen en is nog steeds een kwestie van proberen. We weten weliswaar nu meer over chemie en samenstellingen, maar het uiteindelijk resultaat hangt nog steeds van veel verschillende factoren af.

De stukken glas werden vervolgens tot scherven van een bepaalde vorm gebroken en daarna werden de verschillende stukken glas door middel van buigzame strips lood in een H-vorm tot een mozaïek samengevoegd. De strips lood werden met tin aan elkaar gesoldeerd. Het raam werd vlak gemaakt op een levensgroot voorbeeld. Grote ramen bestonden uit meerdere aparte onderdelen. Wanneer het raam gereed was, werden de randen van de H-vorm met stopverf opgevuld om het raam waterdicht te maken. Het raam werd versterkt met een ijzeren armatuur en vervolgens in de raamopening geplaatst en vastgezet. Deze techniek wordt ook nu nog toegepast.

In de late middeleeuwen werd een nieuwe techniek voor de kleuren van gebrandschilderd glas ontwikkeld. De gladschreven werden van een extra glaslaag voorzien, met een dunne extra kleur en slijptechnieken zorgden voor vele variaties. Om het geheel niet te donker te maken moest het glas dunner worden gemaakt. Zo bestond het glas uit een gekleurde laag en een ongekleurde ondergrond.

De betekenis van gebrandschilderde ramen
De aanwezigheid van mooie ramen met Bijbelse voorstellingen en heilige levens moesten de ziel van de middeleeuwer dichterbij God brengen. De middeleeuwse mens zag de ramen niet als een verhaal, een plaatje, maar als een netwerk van lijnen en gekleurd licht. Ze ervoeren het raam meer dan dat ze het plaatje, het verhaal lazen. Zo werd de kerk voor hen een speciale, heilige plaats voor een almachtige God. In de vijftiende eeuw veranderde de wijze van ervaren van de ramen. De kleuren werden bleker, waardoor meer licht binnen kon vallen en de figuren werden heel groot. Soms vulden die het gehele raam. Zo was het niet langer een atmosfeer, een ervaring, maar het werd meer een plaatje dat moest worden gelezen.

Middeleeuwse gebrandschilderde ramen bewonderen
Om middeleeuwse gebrandschilderde ramen te bewonderen moeten wij Nederlanders naar het buitenland. Alleen in de Hervormde kerk in Montfoort zijn nog middeleeuwse ramen uit de vijftiende eeuw te bewonderen. Alle andere ramen in Nederland zijn van veel latere datum. In de zestiende eeuw zijn veel kostbare kerkramen vernield tijdens godsdiensttwisten en oorlogen. In die tijd nam de belangstelling voor de glaskunst af en waren er ook bijna geen glazeniers meer.

In de kerk van Augsburg (Duitsland) vinden we de oudste gebrandschilderde kerkramen die we kennen. Deze dateren van circa 1050. Een hoogtepunt van middeleeuwse gebrandschilderde ramen zijn de vensters in de kathedraal van Chartres, Frankrijk. Deze ramen zijn aan het begin van de dertiende eeuw gemaakt. De kathedraal werd in 1260 opgeleverd. Ook in Groot-Brittannië zijn in kerken en kathedralen nog veel middeleeuwse ramen te vinden. Een mooi voorbeeld is het grote oostelijke raam van de kathedraal in Exeter. Dit raam dateert uit het begin van de veertiende eeuw. Tijdens de Tweede Wereldoorlog is het gehele raam uit elkaar gehaald en opgeslagen. Het raam heeft zo het Duitse bombardement van 1942 en de oorlog onbeschadigd kunnen doorkomen.

Wanneer je op vakantie bent in het buitenland en de kans hebt een middeleeuwse kerk of kathedraal te bezoeken, sta dan eens stil bij de ervaring van de gebrandschilderde ramen. Proef de atmosfeer van het spel van lijnen en gekleurd licht. Een prachtige beleving gewenst!