Klompen en Trippen

door Rúna Magnússon

Inhoud: Klompen • Trippen • Verenigingsvoorschriften • Illustraties • Bronnen

Schoenen van hout zijn zeker al eeuwenoud, en klompen worden dan ook vaak gebruikt bij Middeleeuws re-enactment. Toch is de geschiedenis van de klomp en zijn verspreiding in Europa er een van grote onzekerheden, vanwege de weinige archeologische vondsten en vermeldingen van klompen. Bij Noorderwind verlenen wij daarom de voorkeur aan leren schoenen.

De klassieke, lederen Middeleeuwse schoenen zijn voor zover men kan reconstrueren uit archeologische vondsten waarschijnlijk nooit volledig waterdicht geweest, en de relatief dunne, platte zool moet het lopen moeilijker hebben gemaakt dan vandaag de dag, met name op oneffen, glad en zompig terrein. Zo blijkt dat zolen in de dertiende eeuw véél vaker werden vervangen dan de rest van de schoen, en er vaak extra zolen op werden genaaid tegen het slijten. Uit vondsten van dertiende-eeuws schoeisel in Londen bleek dat van bijna de helft van alle gevonden schoenen de zolen minstens eenmaal vervangen waren geweest, tegenover een zeer klein aandeel (rond de vijf procent) van schoenen met reparaties aan de overige delen.

Het is daarom geen wonder dat de rijkere klassen vanaf de twaalfde eeuw begonnen met het dragen van overschoenen met hoge, houten zolen over de schoenen heen, die zo netjes konden blijven en langer meegingen. Ook klompen werden gedragen in de dertiende eeuw, hoewel vrij weinig bekend is over de verspreiding van de klomp in dertiende-eeuws Europa. Hout vergaat vrij gemakkelijk en wordt daarom zelden teruggevonden bij opgravingen; daarnaast werden kapotte klompen niet zelden als brandhout gebruikt.

Klompen

Het dragen van houten schoeisel is al bekend in de Griekse en Romeinse oudheid en bij de Etrusken in de vorm van sandalen met houten zool. Het is ook goed mogelijk dat Germaanse en Keltische volkeren hout gebruikt hebben voor het vervaardigen van schoenen, hoewel hier geen hard bewijs voor is. Zo is ook niet bekend wanneer in de Middeleeuwen precies de klomp aan zijn herintocht begon.

De oudste klompen uit Middeleeuws Europa zijn opgegraven aan de Amsterdamse Nieuwendijk en in de oude dam in de Rotte in Rotterdam. Deze zijn gedateerd tot respectievelijk 1230 en 1280 na Christus. Beide klompen waren van elzenhout gemaakt. Het uiterlijk van deze klompen verschilde niet veel van de klompen die tegenwoordig nog in Nederland worden gedragen.

Van vondsten van klompen uit de dertiende eeuw of eerder is buiten Nederland weinig bewijs. Soms wordt gesproken over de Franse `sabots´ als Middeleeuws schoeisel, klompen die veelal gedragen werden door arbeiders. Van deze arbeidersschoen is dan ook ten tijde van de Franse revolutie de term `sabotage' afgeleid. Hoewel soms beweerd wordt, ontbreekt concreet bewijs voor het gebruik van sabots in de dertiende eeuw en is deze vorm van klompen waarschijnlijk pas in de vijftiende eeuw verschenen.

Trippen

Na het jaar 1100 ontwikkelden zich naast de reeds bestaande losse zolen voor onder de schoenen de trippen of platijnen; dikke houten zolen die met behulp van een band over de voet over de gewone schoenen gedragen konden worden. In de volksmond werden ze ook wel hoosbloc, hoelbloeck of hollebloc genoemd. De zool kon plat zijn of twee hak-achtige verhogingen voor en achter hebben; een trip op stelten.

De oudste teruggevonden trippen zijn gedateerd op in de twaalfde eeuw en zijn teruggevonden in Diemen en in Engeland. De trip gevonden in Diemen bestond uit een simpele platte houten zool met daaronder twee houten blokken vastgezet met pennen. De band was één simpel stuk leer, met nagels vastgemaakt aan de zool. De vondst uit Engeland had ook een band uit één stuk leer die bevestigd was met nagels aan de elzenhouten zool.

Uit de dertiende eeuw zijn een aantal trippen teruggevonden in onder andere Nederland en Engeland, stuk voor stuk van elzenhout en sober qua uiterlijk. De meeste trippen hadden ofwel platte zolen of de "stelten" onder de zool, die uit hetzelfde blok hout waren vervaardigd. In enkele gevallen zaten deze blokken los onder de zool bevestigd, wellicht omdat deze vervangen waren als gevolg van slijtage. De bovenkant van de zool was plat en ondersteunde de gehele voet gelijkmatig.

 

De trippen hadden vrijwel allemaal een leren band uit één stuk leer die de hele voorvoet bedekte, met af en toe een insnijding ten hoogte van de derde teen. Soms was dit echter alleen een band of een band met open teen. Enkele exemplaren uit Zuid-West Nederland hadden echter een vastgebonden riempje bovenop dat uit twee delen bestond. Een trip voor een volwassene had meestal in totaal 14 tot 20 ijzeren nagels aan de onder- of zijkant om de zool en de band aan elkaar te bevestigen.

Pas in de veertiende eeuw werd de trip echt gebruikelijk, en aan het gebruik van verf en decoraties kan men zien dat dit schoeisel voorbehouden was aan de allerrijkste klassen. Ook begon er nu meer variëteit te ontstaan in de vorm van de band en bestond deze vaker uit meerdere stukken leer.

Ook bestonden er leren trippen, gemaakt uit zes lagen leer en een zevende stukje voor onder de hiel. De gehele zool was dus van leer. Dit geheel werd heel strak aan elkaar genaaid en de band werd onder de zool vastgezet. Deze vorm was echter extreem zeldzaam vóór de vijftiende eeuw. Ook kon de binnenzool van de leren trippen van kurk worden gemaakt. Deze vorm van trippen ontstond in de late dertiende eeuw. Dergelijke trippen waren echter heel zeldzaam, niet in de laatste plaats omdat kurk alleen van nature voorkwam op het Iberisch Schiereiland. Dit werd speciaal geïmporteerd voor gebruik in de zolen van trippen en andere schoenen en voor dobbers aan visnetten. Voor kurken op flessen werd het echter tot aan de zestiende eeuw nog niet gebruikt.

 

Trippen waren tot aan de zestiende eeuw nodig omdat er voor die tijd vrijwel geen wegen geplaveid werden. Na deze tijd echter nam het aantal geplaveide wegen toe en werden trippen in veel gevallen onnodig, waardoor een gezegde ontstond: "Ghy hebt plattijnen aen de voet, men hoort uwe comst, al gaet ghy soet."; "Je hebt platijnen aan de voet, men hoort je aankomen al loop je zacht".

Verenigingsvoorschriften

Gezien de grote onzekerheid over de verspreiding van de klomp in dertiende-eeuws Europa blijft de richtlijn voor Noorderwind de leren schoenen. Klompen worden echter gedoogd voor arm civiel kostuum en dan met name bij slecht, nat weer en gevaarlijk werk. Van trippen echter is bekend dat ze door de rijkste klassen in grote delen van Europa werden gebruikt als overschoenen voor tere of luxere schoenen en voor op oneffen, modderig of vies terrein.

Illustraties

Bronnen

- Goubitz, O., C. van Driel-Murray & W. Groenman-van Waateringe. (2001). Stepping Through Time. Zwolle.
- Grew, F., de Neergaard, M. en Mitford, S. (2004). Shoes and Pattens. Museum of London Publication. London.
- Klompenmuseum Gebr. Wietzes (n.d.). Lesbrief Klompen. Opgehaald van Het Klompenmuseum - op 12-12-12.
- Wiedijk, F. M. (2001). Klompen in Nederland. Kooijman Souvenirs & Gifts.

- Sabot (Wikipedia, Frans)
- www.erudit.org (Frans)
- Beroepen van vroeger
- Clog (Wikipedia, Engels)