Gotiek in de Nederlanden van de dertiende eeuw
door Donald de Groot

Gotiek of gotische bouwstijl is voor de meeste onder ons geen vreemd woord en vaak denkt men dan aan de prachtige gotische kathedralen in Frankrijk, zoals de Notre Dame in Parijs en de kathedraal van Chartres. Gotiek is echter ook dichter bij huis te vinden, in de Nederlanden en zelfs in eigen regionale stijlen. Meestal zijn die gebouwen kerken of kloosters, want als er in de dertiende eeuw in steen werd gebouwd, was dat een werk voor specialisten en van hen waren er nog niet veel. Ook waren de kosten voor de bouw zeer hoog en door maar een kleine groep mensen op te brengen.

_________________________________________________________________________________

Tot in de twaalfde eeuw was de Romaanse bouwkunst leidend voor de bouw van kerken en kloosters, maar ook voor andere gebouwen in steen. De muren zijn in de Romaanse bouwkunst de dragende onderdelen van het gebouw en zijn dik en laag. Bekend zijn de boogconstructie en de kleine ramen. In Frankrijk begon men zo rond 1140 aan de herbouw van de abdij van St. Denis. Men had toen een grote drang naar ruimte, licht en verticale lijnen. Voor de herbouw van St. Denis kwam men tot een technische revolutie, waardoor de massieve muren met hun kleine vensteropeningen konden worden vervangen door een architectuur met steunpunten, waartussen hoge dunne muren konden worden geplaatst met grote openingen met glaswerk (brandglas en roosvensters). De Romaanse rondboog kon worden vervangen door spitsbogen, waardoor de overspanning groter kon worden. Spitsbogen zijn sterker en de muren zijn daardoor niet meer nodig als steun. Gotische gebouwen maken door het gebruik van kruisribgewelven met spitsbogen, ondersteund door bundelpijlers, steunberen, luchtbogen en spitsbogen een indruk van ranke hoogte en lijken smaller. Ook werden de ruimten lichter door de grotere ramen.

Het principe van de gotische bouwstijl is vooral het weglaten van voorheen noodzakelijke bouwelementen. De hoge muren werden doorbroken door zijkapellen en straalkapellen aan het koor te plaatsen en triforia te bouwen (het triforium is een gang die is uitgespaard in de muur boven de scheibogen van een kerk, tussen de arcade van het middenschip onderaan en de lichtbeuk bovenaan) en door grote vensters. Drie- en vierpasbogen werden gebouwd en doorgangen kregen een drielobtracering (bovenaan de spitsboog werden twee inkepingen gemaakt, die het geheel het idee moesten geven van de romp van een mens, met daarop halsloos het hoofd). De zijwaartse druk werd opgevangen door luchtbogen en steunberen. Deze luchtbogen werden prachtig versierd door met hogels versierde pinakels (een hogel is een siermotief bestaande uit op regelmatige afstand geplaatste knoppen of uitkrullend bladwerk, opklimmend langs pinakels, portalen, torenspitsen of luchtbogen ). De gotiek drong door in de beeldhouwkunst, schilderkunst en zelfs in de vormgeving van wapens. Langgerekte vormen en figuren en omhoogrankende plantenfiguren deden hun intrede. De gotische bouwstijl was tot de zestiende eeuw de leidende bouwstijl in Noord Europa.

De Italiaanse architect Giorgo Vasari was de eerste die de term "gotiek" gebruikte. Hij schreef in 1546 in opdracht van de Hertog van Farnese een zeer invloedrijk overzicht van alle bekende kunstenaars sinds de oudheid. Vasari vond de stroming een primitieve Noord-Europese dwaling die van de zo bewonderde Romeinse vormentaal afleidde. Vasari leidde het woord "gotiek" af van de Goten, een volk dat in die tijd werd gezien als de veroorzakers van de val van het Romeinse Rijk. Gotiek is dus als scheldwoord bedoeld. Gotiek werd de naam voor alle laatmiddeleeuwse kunst waarin de hang naar verticaliteit is te vinden.

Doordat niet overal dezelfde bouwmaterialen voor handen waren, ontstonden substijlen van de Gotiek. Voor de Nederlanden zijn dat de Brabantse gotiek, de Poldergotiek. De Demergotiek, de Rijnlandse gotiek (oostelijke Nederlanden), de Romanogotiek (Friesland en Groningen) en de Maas- en Scheldegotiek (zuidelijke Nederlanden).

Een overgang tussen de Romaanse en de gotische bouwstijl in de zuidelijke Nederlanden is een vroeggotische vorm, de Scheldegotiek. De Scheldegotiek begint haar geschiedenis aan de bovenloop van de Schelde in Doornik in het laatste kwart van de twaalfde eeuw. Voor de bouw van de kerken in Doornik, onder andere de kathedraal, werd bouwmateriaal uit de kalksteengroeve in de omgeving gehaald. Dit staat bekend als Doorniks (blauwe) steen. Ook in Gent en Brugge werd Doorniks steen gebruikt bij de bouw vanhun kerken in de gotische stijl. De gotiek verbreidde zich in het noordwesten van Vlaanderen en Zeeland en er werd meer en meer baksteen toegepast. Dit is goed te zien bij de kerken van Damme, Lissewege en Aardenburg. Typerend voor de Scheldegotiek zijn de drie soorten kapconstructie (een ziende bekapping, een vlakke zoldering en een gemetselde kruisribgewelf), de hoektorentjes op de hoeken van de gevels (een Romaanse erfenis) en de drielichtvensters (drie lancetvensters gevat in één grote boog). Vrijwel alle kerken in Scheldegotiek stammen uit de eerste helft van de dertiende eeuw en maar enkele kerken uit de tweede helft van de dertiende eeuw. Scheldegotiek heeft amper een halve eeuw bestaan.

In haar korte bestaan is de Scheldegotiek via Zeeland ook in de Noordelijke Nederlanden doorgedrongen. Het oudste gedeelte van de kerk van Abbenbroek, de toren van Noordwijk-Binnen, de apsis van de kerk te Loosduinen (voormalig Cisterciënzer nonnenklooster) en het oudste deel van het Binnenhofcomplex in Den Haag zijn in Scheldegotiek opgetrokken.
Maak eens een rondrit door Vlaanderen, Zeeland en Zuid-Holland, bekijk deze gebouwen en geniet van deze specifieke gotische bouwstijl in blauw Doorniks steen en baksteen. Veel plezier!


Bronvermelding:
Den Hartig, Willem E. De Abdij van Loosduinen, Cisterciënzerinnenklooster van 1229 - 1572. Den Haag: De Nieuwe Haagse, 1997.
Oostrom, Frits van. Maerlants Wereld. Amsterdam: Prometeus, 1996.
www.scheldenet.nl, www.amarant.be, www.isidorusweb.nl, www.encyclo.nl
www.mac.com , www.federatiedamme.be , www.abdijkerk.nl , www.belgiumview.com
_________________________________________________________________________________