Slag bij Bouvines
door Jogchem Dijkstra

In dit artikel kijken we naar het verloop van de slag bij Bouvines.

_________________________________________________________________________________

Het was de ochtend van zondag 27 juli 1214. De bondgenoten van koning John van Engeland waren in Mortagne gelegerd. Zij bestonden uit de Heilige Roomse Keizer Otto IV, graaf Ferdinand van Vlaanderen en Renaud de Dammartin. Al twee weken waren zij samen opgetrokken vanaf Nivelles en hadden onderweg Cambrai geplunderd, niet wetende dat hun tegenstander tegelijkertijd ook in beweging was. Hun tegenstander was de Franse koning Philippe Auguste, met wie John in oorlog was om de door Fransen ingenomen Engelse gebieden op het vasteland. De paus had deze oorlog afgekeurd en koning John al geëxcommuniceerd. Dat keizer Otto toch met hem meevocht bewijst maar weer dat het Heilige Roomse Rijk al niet meer zo heel rooms was.



Volgens de planning had de Franse koning op dat moment niet in het noorden, maar in het zuiden van Frankrijk moeten zijn. Om die reden was de Engelse koning namelijk op 15 februari van dat jaar geland bij La Rochelle, in Aquitanië. Hij zou de Franse ridders naar het zuiden lokken en zo de weg vrijmaken voor de geallieerden onder Otto. Dit plan was mislukt, maar de mislukking die zou volgen was nog groter.

Terug naar de 27e van juli. Vroeg in de ochend kregen de bevelvoerders van de geallieerden bericht dat de Fransen uit Tournai aan het vertrekken waren, richting Lille. Filips had namelijk afgezien van een aanval op Mortagne, omdat het terrein daar ongeschikt was voor de cavalerie. Als alternatief was bedacht om Vlaanderen, het gebied van graaf Ferdinand, binnen te vallen. Omdat het zondag was, dacht hij zonder aangevallen te worden te kunnen vertrekken.

De leiders van het geallieerde leger hielden krijgsberaad. Keizer Otto wilde niet op een zondag vechten, aangezien dat natuurlijk niet toegestaan werd door de Kerk. Renaud de Dammartin vond dat het moment nog niet rijp was voor een aanval. Hugues de Boves, daarentegen, was ervan overtuigd dat de Fransen op de vlucht waren en wilde deze kans aangrijpen om de oorlog snel te beëindigen. Door ze op dat moment in een veldslag uit te schakelen, zou de oorlog zich niet eindeloos voortslepen. Dit was een belangrijk punt, aangezien koning John heel veel huurlingen moest betalen, omdat zijn eigen baronnen hem niet wilden bijstaan. Uiteindelijk besloten ze dus om de Fransen te volgen en te proberen ze op de oostelijke oever van de Marcq bij Bouvines te treffen.

De Franse koning was echter zo verstandig geweest om zijn rug goed te beschermen. Hij had als eerste de bagagewagens van de stedelijke legers, gevolgd door de voetsoldaten zelf, op weg gestuurd. Deze soldaten hadden hun wapens op de wagens geladen, om zo hun krachten te sparen. Deze colonne werd gevolgd door de ruiters en ridders. Om een verrassingsaanval te voorkomen werd een eenheid richting Mortagne gestuurd. Zij stelden zich op ongeveer halverwege Tournai en Mortagne, boven op een heuvel vanwaar zij het gebied goed konden overzien. Bisschop Guérin voerde deze eenheid aan. Hij had ervaring opgedaan in het Heilige Land als Hospitaliër en was aangewezen als hoogste tactische bevelvoerder. In het geval van een treffen met de vijand zou hij alle militaire operaties leiden.

Om hun vijand de pas af te kunnen snijden namen de geallieerden een binnendoorweg, de oude Romeinse weg tussen Bouvines en Mortagne. Deze weg was iets meer dan twee en een halve kilometer korter dan de weg vanuit Mortagne via Tournai. Toch hadden ze dan nog twintig kilometer te gaan, in tegenstelling tot de veertien die Filips nodig had om de Marcq te bereiken. Het nadeel van deze weg was dat hij door een bos liep, wat betekende dat de troepen zich niet konden uitspreiden.

De voorhoede van hun leger bestond uit de ongeveer 1.200 ridders en hun schildknapen van Ferdinand. Daarna kwamen de troepen van Otto: ongeveer 175 ridders, hun schildknapen en 3.500 voetsoldaten. Renaud de Dammartin volgde met evenveel ridders en 1.500 man voetvolk. De rest van de infanterie sloot de colonne. Omdat ze maar vierbreed over de weg konden lopen was deze hele stoet maar liefst tien kilometer lang, oftewel de helft van de totale afstand die ze moesten lopen. Om zich in slagorde op te stellen zou alleen al het voetvolk zo'n twee uur nodig hebben. Het werd zelfs nog erger. Omdat de troepen in hun haast om de Fransen in te halen de gelederen verbroken, werd de colonne alleen maar langer.

Vanaf hun positie had de Franse achterhoede de geallieerden zien oprukken. Bisschop Guérin was ervan overtuigd dat ze een veldslag wilden forceren, omdat ze gewapend en in eenheden optrokken. Hij liet burggraaf Melun achter om de eenheid te leiden en vertrok zelf om de koning te waarschuwen. Het koninklijke leger liet halt houden, maar de meerderheid van de leiders vond dat de mars gewoon door moest gaan.

Toen de Fransen bij de brug bij Bouvines aankwamen stak het voetvolk deze al over. De koning ging echter wat rusten en de lunch genieten bij de kerk van Bouvines. Gérard la Truie kwam echter zijn maaltijd verstoren met de mededeling dat het vijandelijke leger in aantocht was. Zij waren al slaags geraakt met de achterhoede en deze hadden grote moeite om de Vlamingen tegen te houden. Nu was de koning er eindelijk van overtuigd dat zijn tegenstanders de zondagsrust aan hun laars lapten en er een veldslag zou plaatsvinden. Hij ging kort even bidden in de kerk, trok zijn wapenrusting aan die hij voor de lunch had uitgedaan, besteeg zijn paard en beval de troepen zich op te stellen. De stedelijke legers, die ondertussen al vier kilometer verder waren, werden teruggeroepen. Met hen kwam ook de Oriflamme, de oorlogsstandaard van het koninklijke leger, terug. Maar nog voor deze terug was stelden de ridders zich al op.

In plaats van een verrassingsaanval te kunnen uitvoeren op hun vijand troffen de geallieerden een leger in slagorde aan. Zij waren nu zelf onaangenaam verrast in de wetenschap dat het uren zou duren om hun eigen formaties op te stellen. Zodra de eenheden op het veld aankwamen namen zij hun posities in. Bisschop Guérin zorgde ervoor dat de flanken goed beschermd zouden blijven en spreidde het leger ook verder uit naar het noorden.

Tegen de tijd dat de legers opgesteld waren, was het net na de noen, oftewel drie uur 's middags, en had het front een breedte van ongeveer twee mille passus* bereikt. Omdat de Fransen richting het oosten keken, hadden zij de zon in de rug en keken de geallieerde er tegen in. De keizer had zichzelf in het midden van de linie opgesteld. Achter hem stond de wagen met de oorlogsstandaard. Deze reusachtige banier was het verzamelpunt voor het leger. Renaud de Dammartin vormde de rechterflank en gebruikte waarschijnlijk onorthodoxe tactieken. Hij had zijn voetvolk in een kroon- of cirkelformatie opgesteld, twee rangen diep. Hierbinnen kon zijn cavalerie zich veilig terugtrekken na een charge.

Guérin wilde de aanval graag zo snel mogelijk beginnen, maar wilde ook voorkomen dat zijn leger geflankeerd kon worden. Om het zekere voor het onzekere te nemen stelde hij de troepen op in reactie op de bewegingen van de geallieerden. Die spreidden zich langzamerhand uit over het hele veld, dus deed hij dat ook. Uiteindelijk vormden de riddereenheden van de Franse rechtervleugel een brede, ondiepe linie. Het voordeel hiervan was dat veel ridders tegelijk konden vechten, een mogelijk nadeel dat de vijand er sneller doorheen kon breken.

Nog voordat het grootste deel van het Franse voetvolk terug was liet de bisschop de strijd beginnen. Om de gelederen van de Vlamingen onder Ferdinand in wanorde te brengen stuurde hij er 150 man lichte cavalerie van de abdij van St Médard op af. De Vlaamse ridders lieten zich in het begin niet uitlokken en bleven in hun gelederen, terwijl ze de lichtbewapende ruiters of hun paarden die te dichtbij kwamen, doodden. Op dit moment waren alleen de infanterie-eenheden van keizer Otto en Renaud de Dammartin op het slagveld aangekomen en opgesteld.

Toen een deel van de aanvallers op die manier hun paarden waren verloren en te voet verder moesten vechten, zag een aantal Vlaamse ridders de kans schoon om gemakkelijk wat gevangenen te maken. Dit was natuurlijk precies wat Guérin wilde en hij reageerde meteen door de formaties uit Champagne de ordeloze ridders terug te laten drijven. In reactie hierop liet graaf Ferdinand zijn hele formatie aanvallen en dreef zo de Fransen terug. De graaf van St Pol greep dit moment aan om samen met de graaf van Beaumont, de hertog van Bourgondië, de burggraaf van Melun en de graaf van Sancerre aan te vallen. Zij stopten de Vlamingen die de ridders van Champagne achterna zaten.

De Fransen gebruikten de klassieke ridderlijke tactiek van het doorbreken van de vijandelijk linie. Omdat de Vlamingen en Henegouwers in losse formaties stonden was deze tactiek erg succesvol. Na drie uur vechten werd de graaf van Vlaanderen gevangen genomen en was de geallieerde linkervleugel uitgeschakeld.

In de tussentijd waren de Franse infanteristen aangekomen op het slagveld. Zij stelden zich op voor de formaties van de Franse koning. Toen zij nog maar net opgesteld waren, viel Otto aan en zijn ridders braken door het voetvolk heen richting de Franse koning. De Franse ridders retalieerden, maar de voetsoldaten van Otto waren ook doorgebroken. Zij waren gewapend met pieken, waarvan sommige met haken om ridders van hun paard te kunnen trekken. In het krijgsgewoel dat volgde werd Philippe Auguste van zijn paard gereden. Hij kon nog net aan de dood ontsnappen door het ingrijpen van zijn ridders.

Na een zwaar gevecht wisten de Fransen de aanvallers weg te drijven. Op hun beurt wisten zij bijna de Roomse Keizer te pakken te krijgen, maar hij werd door zijn volgelingen van het slagveld gehaald. De Fransen namen zijn eenheid gevangen en veroverden de oorlogsstandaard. De linkervleugel en het midden waren nu verslagen.

De rechtervleugel wist het daarentegen langer uit te houden. Renaud de Dammartin en zijn huurlingen hadden een ring van voetvolk opgesteld van waaruit ze met zware cavalerie konden uitvallen. De Brabançons, oftewel Brabantse huurlingen, waren gewapend met lange pieken. De earl van Salisbury stond Renaud bij. Hugues de Boves, degene die erop had aangedrongen de strijd aan te gaan, was samen met de hertogen van Brabant en Limburg van het veld gevlucht toen de linkervleugel verslagen was. De geallieerde voetsoldaten die later aankwamen vertrokken meteen na aankomst op het slagveld toen zij zagen dat er niet veel te redden viel.

Uiteindelijk werd de earl van Salisbury neergeknuppeld door de bisschop van Beauvais en gevangen genomen. Toen bisschop Guérin na het verslaan van de Vlamingen de Franse linkervleugel kwam versterken werd Renaud gevangen gemaakt. Op het laatst bleven alleen zijn huurlingen over, omdat de Franse ridders weigerden zich op de pieken te storten. Met slechts vier- tot zevenhonderd man waren ze overgebleven toen de koning het bevel gaf ze te verslaan. Met vijftig ridders viel Thomas van St Valery ze aan, waarschijnlijk na ze eerst door voetvolk te laten omsingelen, en wist door hun gelederen te breken.

Hiermee hadden de Fransen de slag gewonnen. Zeker 131 ridders werden gevangen genomen, waarvan vijf graven en 25 ridders banneret. Volgens een inscriptie in de Nicolaaskerk in Arras werden er driehonderd ridders gevangen genomen of gedood, wat zou betekenen dat er zo'n honderdzeventig ridders omgekomen zijn. Wat betreft de verliezen bij het voetvolk is niets bekend. Voor de Engelse koning betekende deze nederlaag het verlies van zijn gebieden op het vasteland. Voor Vlaanderen betekende dit de onderwerping door Frankrijk die bijna een eeuw zou duren.

Het aantal troepen dat betrokken was bij de veldslag:


* mille passus = 1.000 passus = 1,48 km
passus = 2 gradi = 1,48 meter
gradus = 2 ½ pedes = 74 centimeter
pes = 12 unciae = 29,5 centimeter
uncia = 24,6 millimeter