Borduren
Door Saskia Roselaar en Suzanne Spruijt, met bijdragen van Henriëtte Koster

Inhoud: Borduurwerk • Steken • Brokaat • Verenigingsvoorschriften
• Illustraties • Bronnen

Borduurwerk

Borduren is het versieren van stoffen op allerlei manieren; niet alleen kleding kon worden geborduurd, ook in kastelen waren de muren vaak bekleed met wandtapijten en doeken. Deze dienden niet alleen om de grote hallen wat op te vrolijken, maar ook tegen de tocht en als geluidsisolatie. Borduren kon naast door het maken van een patroon met naald en draad ook bijvoorbeeld door het maken van appliqués (vlakken stof die op een andere stof genaaid worden). Een aantal mooie voorbeelden:

De Maciejowski Bijbel (mid-dertiende eeuw) en de Codex Manesse (vroege veertiende eeuw) zijn de meest gebruikte bronnen binnen Noorderwind. In beide manuscripten vinden we voorbeelden van versieringen op kleding; helaas lag voor de miniaturisten de nadruk niet bij het weergeven van details in deze versierselen, dus de precieze vorm die deze hadden blijft gissen.

Verschillende afbeeldingen in de Maciejowski Bijbel lijken borduurwerk weer te geven:

Hier is de onderrand van de tuniek en de rand bij de mouwen versierd met borduurwerk. Alle versieringen in de hele Bijbel zijn in het wit aangegeven, maar het is onduidelijk of dit ook betekende dat al het borduurwerk wit was.

Bij deze afbeelding is meer borduurwerk te zien: zowel de rand bij de mouwen is versierd, als een brede strook op borsthoogte. Ook de rand van de mantel is versierd.

Niet alleen de rand van kledingstukken kon worden geborduurd. Deze jurk is over het hele oppervlakte versierd met kleine gekleurde details in rood en geel. In de dertiende en veertiende eeuw was dit echter relatief zeldzaam; men beperkte zich meestal tot smalle of brede banden langs hals, pols en zoom.

Het borduurwerk in de Maciejowski Bijbel is vrij eenvoudig: simpele geometrische patronen die zich steeds herhalen. Het kan zijn dat de stippen die in het patroon afgebeeld zijn in feite kralen zijn, maar dat is niet bij alle afbeeldingen duidelijk. Ook in de Codex Manesse zien we zulk eenvoudig borduurwerk, bijvoorbeeld op dit zadelkleed, deze reismantel en de afbeelding hier linksonder:

Een speciale techniek die in dertiende-eeuws Frankrijk veel voorkwam is witwerk, waar men met wit linnen op wit linnen borduurt, of met ongebleekt linnen op ongebleekt linnen. Witwerk werd veel gebruikt voor de onderkleding van de adel en de geestelijken. Dit is te zien op het plaatje rechtsboven.

Steken

Het soort steken dat gebruikt werd verschilt van de huidige manier van borduren; de nu populaire kruissteek werd toen bijvoorbeeld niet gebruikt. De meest gangbare steken waren de kettingsteek, steelsteek, stiksteek, rijgsteek en platsteek; ook werden de spansteek, platsteek, Bayeuxsteek, en kloostersteek gebruikt.

De Middeleeuwse spansteek werkte een beetje anders dan hier getoond, omdat bij de manier die hier afgebeeld is veel draad verloren gaat, dat aan de achterkant van de stof zit; een Middeleeuwer zou dus aan het einde van een steek meteen de volgende steek de andere kant op doen, d.w.z. 1-2-4-3-5-6-8-7 in plaats van 1-2-3-4-5-6-7-8.

Het soort steken dat gebruikt werd verschilde niet zo veel per regio in Europa: het verschil zit hem niet zozeer in de kennis van steken maar wat men per regio mooi vond en wat in de mode was. Populaire borduurmotieven waren gestileerde bladeren en bloemen, geometrische vormen, lijnen, en diermotieven.

Brokaat

Ook kwam het gebruik van goud en zijde opzetten in de dertiende eeuw; dit gebeurde onder invloed van de kruistochten en groeiende handel, die goud en zijde gemakkelijker verkrijgbaar maakten in het westen. Echter ook al in vroegere periodes werd al zijde en met name veel goud gebruikt.

Vrijwel elke afbeelding in de Codex Manesse toont borduurwerk, zoals te zien op de afbeeldingen hierboven. Dit werk lijkt een stuk uitgebreider en rijker dan dat in de Maciejowski Bijbel. De brede banden in het manuscript zijn verguld en kunnen daarom misschien brokaat voorstellen. Ook op onderstaande afbeelding van de Maciejowski Bijbel zien we in het rechter kader brede gouden banden aan hals en pols, die mogelijk brokaat borduurwerk voorstellen.

Brokaat is een textiel waarin metaaldraad, goud of zilver, is verwerkt. Het kan zowel worden geweven als geborduurd. Brede geweven brokaatstof is voor onze periode wat te modern, maar brokaat geweven bandjes kwamen wel voor. In borduurwerk werd echter wel heel veel metaaldraad gebruikt. Enkele geborduurde voorbeelden van brokaat volgen hieronder:

De ultieme bling in de Middeleeuwen was voorbehouden aan kerkelijk leiders, zoals de paus, en natuurlijk gekroonde hoofden. Een voorbeeld zijn de kroningsregalia van de keizer van het Heilige Roomse Rijk; schoenen, handschoenen, mouwen en randjes. Je ziet hier ook goed welke technieken mogelijk waren.

Ook werden parels en edelstenen in borduurwerk gebruikt. In de dertiende eeuw werden vooral parels in borduurwerk gebruikt, maar amper andere stenen.

Verenigingsvoorschriften

Bij het versieren van kleding is het belangrijk in het oog te houden dat veel van de voorbeelden in de bronnen, alsmede de nog bestaande kledingstukken, komen uit kerkschatten en/of het eigendom waren van de meest rijke, machtige mensen van hun tijd: koningen, keizers en de katholieke kerk. Omdat Noorderwind geen mensen van zulke status uitbeeldt, kunnen we hieruit wel inspiratie halen, maar moeten we ons inhouden en dit niet kopiëren. Aan de andere kant wilden middeleeuwers natuurlijk de hoogste sociale klasse na-apen. Zij probeerden te kopiëren wat de adel deed om zo met de mode mee te gaan, maar moesten rekening houden met hun beurs. Daarom kan je bij het borduren rekening houden met het materiaal dat je gebruikt: kies bijvoorbeeld niet voor zijde, maar voor wol, niet voor edelstenen en parels, maar voor glaskraaltjes, maak een bandje niet 8, maar 4 cm breed, enzovoorts. Het borduren van je eigen kleding en accessoires was en is een manier om jezelf van anderen te onderscheiden en een bepaalde status te claimen.

Illustraties

Nog enkele voorbeelden van gereconstrueerd Middeleeuws borduurwerk vind je hier:

- Jurk
- Tasje
- Kettingsteek
- Tafelkleed (Maciejowski Bible)
- Tafelkleed

Bronnen

-http://medieval.webcon.net.au/index.html
-http://needleprayse.webcon.net.au/broidery/index.html
-http://www.racaire.at/cms/home.html
-http://medievalartcraft.blogspot.co.uk/
-http://www.janezimmerman.com/Temp/Needlework_History/English%20Medieval.pdf